Η αναστροφή του παγκόσμιου εκκρεμούς - Άρθρο του Γ. Πρεβελάκη

Εδώ και σαράντα χρόνια ο κόσμος άρχισε να αλλάζει· σημεία αναφοράς η εκλογή της Θάτσερ στην Αγγλία και του Ρίγκαν στις Ηνωμένες Πολιτείες, η άνοδος του Ντενγκ Σιαοπίνγκ στην εξουσία στην Κίνα, η εμπλοκή της Σοβιετικής Ενωσης στο Αφγανιστάν, η εγκατάσταση του Ιωάννη Παύλου Β’ στον παπικό θρόνο. 

Αυτήν τη νέα ροπή της Ιστορίας εξέφρασε ο Francis Fukuyama στο άρθρο του για «Το τέλος της Ιστορίας». Σύμφωνα με την υπόθεση αυτή, η υιοθέτηση ενός κοινού οικονομικού και πολιτικού προτύπου θα οδηγούσε στην ενοποίηση και στην ειρήνευση του κόσμου – με αναγκαία προϋπόθεση να αμβλυνθούν τα εμπόδια στη διείσδυση των νέων προτύπων, δηλαδή να αδρανήσουν τα σύνορα.

Το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και το άνοιγμα της Κίνας στην παγκόσμια οικονομία κατέλυσαν τα διαχωριστικά τείχη. 

Παραλλήλως, τα κράτη χαλάρωσαν τους περιορισμούς στην κυκλοφορία των ανθρώπων, των αγαθών, των κεφαλαίων. 

Η τεχνολογία, τέλος, διευκόλυνε και απλούστευσε την κυκλοφορία της πληροφορίας. Το ιστορικό εκκρεμές κινήθηκε προς τον πολλαπλασιασμό των ανταλλαγών, την ενοποίηση του γεωγραφικού χώρου, την κυριαρχία των αγορών και την αμφισβήτηση των εθνικών εδαφών και θεσμών. 

Ως ελάσσων αντίρροπη τάση στη μείζονα ομογενοποίηση, αναπτύχθηκε η πνευματική – θρησκευτική διαφοροποίηση, αυξάνοντας τις τριβές ανάμεσα στις διάφορες θρησκευτικές ομάδες. 

Η τρομοκρατία και ο συνεπαγόμενος φόβος επανέφερε κάποιους περιορισμούς, επί παραδείγματι τους ελέγχους στις αεροπορικές μετακινήσεις. Αυτή η μερική επαναδραστηριοποίηση των συνόρων δεν ανέστειλε, όμως, το κυρίαρχο ρεύμα: νεο-φιλελευθερισμός και παγκοσμιοποίηση.

Η επακόλουθη ραγδαία αύξηση της μέσης ευημερίας και το αίσθημα ελευθερίας μετά από τις τέσσερεις δεκαετίες αυταρχισμού, ανελευθερίας και ανέχειας σε εκτεταμένες ζώνες του πλανήτη αναγνωρίστηκαν ως εντυπωσιακές πρόοδοι, επιβεβαιωτικές ως προς την ορθότητα των επιλογών.

Ομως, καθώς η νέα κατάσταση διαχεόταν και εμπεδωνόταν, άρχισαν να εμφανίζονται αρνητικές ενδείξεις. 

Η παγκοσμιοποίηση εμφανώς συνέβαλε στη μείωση των ανισοτήτων σε πλανητικό επίπεδο, δηλαδή μεταξύ ανεπτυγμένων και αναπτυσσομένων χωρών. 

Παραλλήλως, όμως, αύξησε τις ανισότητες στο εσωτερικό των, ανεπτυγμένων κυρίως, χωρών. Τα καταναλωτικά πρότυπα των πλούσιων κοινωνιών διείσδυσαν στις ενδεέστερες, επεκτάθηκαν, διαδόθηκαν και μαζικοποιήθηκαν. 

Αρχισαν να συνειδητοποιούνται οι απειλές στις οικολογικές ισορροπίες του πλανήτη. Τέλος, η ραγδαία διάχυση των πολιτισμικών προτύπων της Δύσης αποσταθεροποίησε τις κοινωνικές δομές σε πολλές αναπτυσσόμενες κοινωνίες, οδηγώντας σε βίαιες συμπεριφορές και πολιτική ρευστότητα. 

Σταδιακά εμφανίστηκε μια αντιφατική δυναμική, σαν το εκκρεμές να προσεγγίζει το ακραίο σημείο, πέραν του οποίου αρχίζει η αντίστροφη κίνηση.

Αμφισβητήσεις του κυρίαρχου προτύπου εκδηλώθηκαν μετά την οικονομική κρίση του 2008. Ακολούθησαν πολλές ακόμη προειδοποιήσεις: κοινωνικές και πολιτικές κρίσεις, οι λαϊκισμοί και η άνοδος των ακροδεξιών σχηματισμών, την οποία προκάλεσε στην Ευρώπη η φαντασίωση της μεταναστευτικής εισβολής, η αμερικανική πολιτική του προστατευτισμού και του οικονομικού πολέμου και, τέλος, το Brexit. 

Πότε θα πραγματοποιηθεί η αντιστροφή; Μολονότι φαίνεται αναπόφευκτη, δεν είναι εύκολο να προβλεφθεί ο χρόνος κατά τον οποίο θα εκδηλωθεί. 

Οπως οι προσεισμοί προειδοποιούν για τον επερχόμενο σεισμό, χωρίς να επιτρέπουν μια ακριβή χρονική πρόβλεψη, με τον ίδιο τρόπο οι διάφορες εκδηλώσεις – αμφισβητήσεις του κυρίαρχου προτύπου προαγγέλλουν τη μεγάλη καμπή, μετά από την οποία ο κόσμος θα αρχίσει να αλλάζει, υλικά και ιδεολογικά.

Η εν εξελίξει υγειονομική και οικονομική κρίση, η ανέλεγκτη εξάπλωση του κορωνοϊού, ενδέχεται να καταστεί καταλύτης. 

Είναι, βέβαια, ακόμη νωρίς για να αξιολογηθεί το μέγεθος των συνεπειών. 

Υποστηρίζεται ότι η παγκόσμια οικονομία, και πριν από την εμφάνιση της πανδημίας, ήταν ήδη επισφαλής. Αν η υπόθεση αυτή ισχύει, δεν υπάρχουν βάσιμες ελπίδες για την αναπλήρωση της οικονομικής ζημίας. 

Διαπιστώνεται παγκοσμίως η ανεπάρκεια στα υγειονομικά υλικά. 

Η κατάσταση αυτή έχει φέρει στην επιφάνεια την κριτική για το νεοφιλελεύθερο πρότυπο και, γενικότερα, για την οικονομική γεωγραφία της παγκοσμιοποίησης: περιορισμένα αποθέματα, εξάρτηση της τροφοδοσίας από την Κίνα, παντοδυναμία των managers… 

Ο ρόλος και η σημασία του κράτους αναβαθμίζονται στις συνειδήσεις. 

Για να λειτουργήσει, όμως, το κράτος αποτελεσματικά επιβάλλεται να επανέλθουν κάποιες ηθικές αξίες τις οποίες έχει αμβλύνει, αν όχι και εξοβελίσει, η ιδεολογία του ατομικισμού. Τέλος, συνειδητοποιείται ότι οι οικονομικές συνεργασίες με γειτονικές περιοχές, ενισχύουν την ανθεκτικότητα σε περίοδο κρίσης.

Καθώς οι χώρες καταμετρούν θύματα και οι πολίτες αισθάνονται βιωματικά την αλλαγή, αναβιώνει ένας βαθιά ριζωμένος μεταφυσικός τρόμος, μνήμη παλαιών πανδημιών.

Η εισβολή των ιών θα προκαλέσει αντιδράσεις πολύ περισσότερο δραματικές από ό,τι η μεταναστευτική απειλή. 

Απέναντι στον ανορθολογικό πανικό του έξωθεν εισαγομένου θανάτου, υψώνεται το σύνδρομο της απομόνωσης, των κλειστών συνόρων. 

Οι Ευρωπαίοι αποδέχονται αδιαμαρτύρητα, αν όχι και ασμένως, την επαναλειτουργία των εθνικών συνόρων. 

Μετά από σαράντα χρόνια ανοίγματος, ελευθερίας και ελευθεριότητας, οι κοινωνίες δείχνουν σαφή σημεία κόπωσης. 

Το εκκρεμές κινείται προς το κλείσιμο, τον συντηρητισμό, την αναζήτηση της προστασίας, ακόμη και του αυταρχισμού. 

Η τρέχουσα υγειονομική κρίση ενδέχεται να καταστεί το αναμενόμενο σημείο καμπής, το tipping point. 

Η προηγούμενη περίοδος έτεινε προς το τέλος της Ιστορίας· η νέα περίοδος κινδυνεύει να την επαναφέρει στο προσκήνιο, με όλες τις αρνητικές της όψεις. Αναμένονται, επομένως, σοβαρές γεωπολιτικές αναταράξεις.